सोमवार, ऑक्टोबर २२, २०१८

गाठोडे - पुरचुंडी सणवारांची


गाठोडे - पुरचुंडी सणवारांची

आज शरद पौर्णिमा. लक्ष्मी पूजनाचा दिवस. मी असे म्हटले तर काही लोक "मसाला दूधात काय भांग वगैरे टाकली का?" असा प्रश्न विचारू शकतात. एकूणच माणूस आपला तोच अनुभव खरा, आपला तोच विश्वास सत्य, आपण तेव्हढे महाज्ञानी ह्या भूमिकेतून फटकन निर्णय देऊन मोकळे होतात. काही वेगळ्या शक्यता असू शकतात ही लवचिकता क्वचितच बघायला मिळते. आज देशातला एक मोठा भूभाग कोजागिरी पौर्णिमा वर्षा ऋतूची समाप्ती आणि शरद ऋतूचे आगमन म्हणून चांदणीय रात्री मसाला दूधाचा आनंद घेतो. तर बंगाल, ओरिसा आसाम ह्या पूर्व भागात आजच्या रात्री लक्ष्मी पूजन होते. ज्या कार्तिकी अमावस्येला - दिवाळीला आपण लक्ष्मी पूजन करतो त्या दिवशी पूर्व भारतातले निवासी काली पूजन करतात.

अमावस्या हा दिवस बहुतेक लोक अशुभ मानतात, दिवाळी हा अपवाद ! अमावास्येला कुठलंही नवे  काम करू नये  असा एक संकेत पाळला जातो. १९९० साली चंद्रशेखर अचानक भारताचे पंतप्रधान होऊ घातले. मी त्यावेळी चेन्नईला रहात होतो. ते पदाची शपथ कधी घेतील याचा कयास बांधताना नागराजन हा सहकारी म्हणाला  " ऑफकोर्स ऑन न्यू मून डे." चंद्रशेखर हे बिहारी आहेत आणि त्यांच्या दृष्टीने अमावस्या  शुभ असू शकत नाही अशी शंका देखील त्याला आली नाही.              

दिवाळी सणाच्या अनेक कथा प्रचलित आहेत आणि त्यानुसार सण साजरा करायची पद्धत वेगवेगळी असेल वेगवेगळ्या भागात, मात्र तो साजरा संपूर्ण देशात होतो. असे सर्वच सणांचे नाही. राखी आणि होळी हे सण दक्षिणेत साजरे होताना मी बघितले नाहीत. चेन्नईतल्या सावकारपेठेत मात्र हे सण साजरे होत, कारण तिथली मारवाडी वस्ती. ज्या उत्साही वातावरणात महाराष्ट्र, गुजराथ येथे गणेशोत्सव साजरा होतो तसा  इतरत्र होत नाही. उत्तर भारतात तर गणेश चतुर्थीची सुट्टी देखील नसते. कुठल्या प्रदेशात कुठल्या सणाचे महत्व ह्या साठी त्या त्या प्रदेशातील बँक हॉलीडेस ची लिस्ट पहावी.

इंदूर मधील सणांची मजा आणखीन निराळी. होळकरांमुळे ह्या शहरावर महाराष्ट्रीय संस्कृतीचा प्रभाव बरीच वर्षे टिकला. त्यामुळे गुडीपाडव्याला घराघरांवर  उभारलेल्या गुढ्या मोजायला आम्ही निघत असू. स्नेहलतागंज, रामबाग, नारायणबाग, इमलीबाजार, नंदलालपूरा ह्या मराठी वस्तीतून फिरलो कि २००-३०० गुढ्या सहज मोजता येत. श्रावण मासी हर्ष मानसी येत असे तो सणांची रेलचेल असते म्हणूनच. मला आठवतंय, शाळांमध्ये श्रावणी सोमवार आणि शनिवार अर्धा दिवस सुटी असे , संध्याकाळी उपवास सोडायचा म्हणून. जन्माष्टमी देखील घरोघरी साजरी होई . फुलांची झकास आरास वगैरे करून लंगडा बाळकृष्ण आरामात लाड पुरवून घ्यायचा . आरास करायला फुले, पाने आमच्या मामाच्या "गुलशन नर्सरी'तून  आणायची. तळमजल्यावर राहणारे दद्दाजी (ठाकूर) हा सण जोरात साजरा करत. त्यांचा मोठा मुलगा - लल्लू भैया बाळाच्या रडण्याचा ट्या हा आवाज झकास काढे.                      
श्रावण सुरु होता होता गणेशोत्सवाची तयारी सुरु होई ती म्हणजे उत्सवाचे मंडळ निवडून  नाटक कुठले बसवायचे हे ठरवण्यापासून ...

               

रविवार, ऑक्टोबर १४, २०१८

गाठोडे - पुरचुंडी दुसरी

गाठोडे - पुरचुंडी दुसरी

२०१० साली नोकरीच्या चाकोरीतून सुटका झाली, ३५ वर्षांचा पसारा बाहेर निघाला. अनेक गोष्टी. त्या आवरता आवरता कागदाच्या सहाणेवर शब्द उगाळायला पुन्हा सुरुवात झाली.  
"प्रत्येक वस्तूभोवती गुंता पागल भावनांचा, आणि 
इतिहास घडल्या, बिघडल्या आणि अवघडल्या क्षणांचा
झरझर सरकतो डोळ्यांपुढून"

हा जो आपला इतिहास असतो तो दोन प्रकारचा, एक इतरांना दिसणारा घटनात्मक आणि एक आपल्याला आणि फक्त आपल्याला ठाऊक असलेला भावनात्मक. हा इतिहास घडण्यात आपली खाजगी वाचन संस्कृती एक भूमिका बजावते तसाच आपल्या संपर्कात येणाऱ्या माणसांचा, मित्रांचाही  एक सहभाग असतो.

माझे पहिले मित्र अर्थातच इंदूरच्या ज्या वाड्यात मी माझ्या आठवणीतली पहिली २४ वर्ष काढली त्या वाड्यातले. हा दुमजली बंगलीवजा वाडा, मागे औटहाऊस, पुढे खेळायला आंगण, समोर एक मोकळी जागा आणि लाकडं कोळशाची टाळ (वखार), डावी उजवीकडे असे आणखी दोन बंगले. गल्लीच्या कोपऱ्यावर घडीवाली मशीद - हा आमचा लँड मार्क ! डावी उजवीकडचे बंगले स्वतंत्र मालकीचे. आमच्या वाड्यात वरती तीन, खालती तीन आणि औटहाऊस मध्ये चार अशी भाड्याने राहणारी १० कुटुंब. आम्ही वरच्या अर्ध्या मजल्याचे जहागिरदार. उरलेल्या अर्ध्या भागात दोन बंगाली कुटुंब. तळमजल्यावर आमच्या खालच्या अर्ध्या भागाचे ठाकूर एक हिंदी भाषी कुटुंब आणि अर्ध्या भागात दोन मराठी कुटुंब. औटहाऊस मध्ये तीन मराठी आणि एक माळवी कुटुंब. आमच्या बाजुच्या स्वतंत्र बंगल्यात एक सिंधी कुटुंब.  एकुणात बहुभाषी परिसर.  दुसऱ्या भाषा शिकायचं आणि त्या समजून घ्यायचं बाळकडू इथेच मिळालं. "आयकोम बायकोम तडातोडी, जोदूर मास्टर  शोसूर बाडी" हे बंगाली बडबडगीत मी सुबु - देबू बरोबर शिकलो. ह्या तोडक्या मोडक्या बंगालीमुळे मला पुढे कलकत्त्यात ट्रैनिंग वर्कशॉप करायला गेलो कि रॅपो बिल्ड करायला सोपे जात असे. "आमी बांगला बुझते पारी, बोलते पारी ना" असं सुरुवातीलाच सांगायचं आणि सुटायचं.         

मात्र एका बाबतीत आमचं घर एकदम अल्पसंख्य. आम्हाला सोडून इतर सारे रविवारी " आज काय स्पेशल"  चा शो चालवणारे. त्यामुळे बहुरंगी बहुढंगी वास घ्यायला नाक लौकर शिकले,जीभ मात्र ह्या बाबतीत एकदम ढ ! तिला वळणावर आणायला मला लखनऊ, लुधियाना ह्या शहरांचा काही काळ पाहुणचार घ्यावा लागला. अर्थात ह्या मांसाहारी आहाराने अंगावर काही विशेष मांस चढलं नाही त्यामुळे ते त्यागलं.      
वाड्यातल्या मित्रांशी खेळताना भांडण झालं की माझा किंवा भावाचा उद्धार "कढी भाऊ" असा होई.  'कढी भाऊ'  हे इंदूरातील मराठी माणसांना खाली दाखवण्याचे उदबोधन, जसे मुबंईत "भैया" हे उत्तर भारतीयाना कमी लेखायचे ! काही दिवस मी खेळातून वगळला जाई. मी त्यामुळे कसनुसा होई. घराच्या गॅलरीतून किंवा खिडकीतून त्यांचा खेळ पहात राही. पुस्तक वाचत बसे. मी लहानपणी तसा अशक्तच होतो. त्याचं कारण मला आईचे दूध मिळू शकले नाही. अर्थात ही सगळी ऐकीव माहिती. त्यामुळे शाळेत सुद्धा उशिराच जाऊ लागलो. डॉक्टरांनी दुधातून अंड खाऊ घाला असा सल्ला दिला. आई वडिलांसाठी हे कठीण काम. मुळात आपल्या ब्राह्मण्याचा त्यांना - विशेषतः वडिलांना अभिमान. तो ते इतरांना बोलून सुद्धा दाखवत, अगदी इतरांच्या अभक्ष्य (?) खाण्याला कमी लेखत. आता आपल्या शेंडेफळाला सशक्त करायचं तर हे अंडी आणण्यापासून ते फोडून दुधात घोळवून देण्यापर्यंत काम वडिलांना करावं लागणार होतं. त्यांनी ते केलं. आम्हाला एक सांगितलं "कुणाला सांगू नका हे खाता म्हणून, औषध आहे हे !" तेच एक अंड  घेऊन यायचे, आईने ठरवून दिलेल्या एका ठरलेल्या ग्लासात फोडायचे, दूध टाकून फेटायचे आणि मला नाक बंद करून पी असं सांगायचे. एक समजलं, खाण्यापिण्यात पाप - पुण्य असं काही नसतं. मात्र आता माझ्या जवळ "कढी भाऊ" चा डाग धुऊन काढायचा साबण हाती लागला. आमच्या वाड्यात एक ब्रेड विकणारा येत असे. ठाकूर साहेब त्याचे नियमित गिऱ्हाईक. इतर मंडळी देखील घेत. मला दूध ब्रेड आवडत असे. मग कधी तरी छोटी ब्रेड विकत घ्यायला २५ पैसे मिळत. एकदा खिडकीतून खाली आलेला ब्रेड वाला पाहिला आणि आईकडून २५ पैसे घेण्यात यशस्वी झालो. लाकडी जिना धावत उतरून पुढील अंगणात आलो. ठाकूर साहेबांच्या मोठ्या ब्रेडचे सुरीने स्लाईस कापण्यात येत होते. मी वाट पाहत उभा राहिलो. ठाकूर साहेब माझ्याशी गप्पा मारत, माझी गंमत सुद्धा करत. त्यांना पत्ते - ब्रिज - खेळायला आवडे. ते पुढच्या अंगणात खुर्च्या टेबल मांडून आपल्या पार्टनर्स ची वाट पहात बसत. त्यांनीच मला सात हात हा खेळ खेळायला शिकवले. मला त्यांनी विचारले , " अरे श्री, तुम इस ब्रेड का क्या करोगे? आम्लेट तो तुम खाते नही. तुम तो कढी भाऊ हो".  पायरीवर बसलेला त्यांचा धाकटा मुलगा कुत्सितपणे हसला. मी बोलून गेलो " मैं रोज दूध के साथ अंडा खाता हूं, आज ब्रेड खाऊंगा !!!"  मी खसा खसा साबण घासून "कढी भाऊ" हा डाग धुऊन काढला. संध्याकाळी कोर्टातून वडील परतले , गेटपाशी सायकल वरून उतरले आणि वाड्यात शिरले. ठाकूर साहेबांनी लगेच "जागीरदार साहब आज तो आपकी पोल खुल गई !!" असं म्हणत त्यांना श्रीचा अंडे का फंडा सांगून टाकला ! पुढे काय झालं ते सांगण्यात काही अर्थ नाही. वडील मला मारत नसत पण .... पुढे कुणी माझ्या शेजारी बसून आम्लेट खाल्लं तरी मला उलटीची भावना होत असे. ह्या भावनेवर मी विजय मिळवलाच. ते पुन्हा कधी, ओघाओघाने.                                          

विचारी मनाला  जगण्यासाठी  सूत्र सापडली . एक, कुणाच्या वेगळेपणाला उपहासाचा विषय बनवू नाही. वेगळेपण हे वगळण्यासाठी नाही तर समजून घेण्यासाठी असतं. पुढे वेगवेगळ्या प्रदेशात रहाताना हे सूत्र फार कामी आलं. आपल्या देशाचा विस्तार आणि वैविध्य पहाता देशातील छोट्या शहरात राहणाऱ्या सामान्य माणसांना ह्याची जाणीवच नाही. उ.प्र. मधील नेपाळ लगत असलेल्या लखीमपूर (खिरी) गांवात दोन वर्ष रहात असताना शेजारी राहणाऱ्या बायका स्वातीला "मतलब आप मद्रासी है " असे म्हणत. त्यांना हिंदी पंजाबी सोडून दुसऱ्या भाषांची फार थोडी माहिती होती. 
दुसरं अधिक महत्वाचं सूत्र आयुष्यात लपवण्या सारखं काही करू नाही आणि जे करता ते लपवू नाही. लाज आणि अपराध-भाव सांभाळण्यात फार ऊर्जा वाया जाते.  

गाठोडे - पुरचुंडी पहिली

गाठोडे - पुरचुंडी पहिली

एकेकाळी माझे बऱ्यापैकी वाचन होते. आसपासची प्रेमळ मंडळी त्याचे "आवड" म्हणून कौतुक करायची. त्या काळात टी व्ही नव्हता, घरातला एकमेव रेडिओ आमच्यापासून चार हात उंचीवर ठेवलेला असायचा. त्यातून तो देवकीनंदन पांडे हिंदी बातम्या आणि सुरजित सेन इंग्रजी बातम्या द्यायचे. मर्दानी खेळात होऊ शकणाऱ्या दुखापतींना मी घाबरायचो. आजच्या सारखे अभ्यासाला जुंपायचे अत्याचार पालक मंडळी मुलांवर करत नसत. ओळखीचे शिक्षक असलेल्या शाळेत एकदा दाखला झाला की पालकांची जबाबदारी संपायची. "जहागिरदार वकिलांचा मुलगा ना तू ?" हे वाक्य महिन्यात एकदा ऐकवून शिक्षक माझ्यावर धाक ठेऊन असायचे. अशा एकंदर वातावरणांत कसे कुणास ठाऊक छापील अक्षरे मला आकर्षित करायची. अक्षर ओळख घरातच झालेली. माझ्याहून सुमारे दोन वर्ष मोठ्या असणाऱ्या भावाची शाळेची पुस्तके मी वाचत असे. माझ्या वाचनात आलेली पहिली कविता "यु यु यु यु पपी पपी, खेळू आपण लपाछीपी"
महाराष्ट्र साहित्य सभा, इंदूर येथील कार्यकारिणीत वडील सक्रिय होते. ते तिथल्या पुस्तकालयातून आम्हा भावंडांसाठी गोष्टीची पुस्तके वाचायला आणत. सिंदबाद, गलीवर, तीन शिलेदार, गोट्या, हेमा आणि सात बुटके असेच भेटलेले.
मी पाच सहा वर्षांचा असताना वडिलांनी सरकारी नोकरी सोडली आणि वकिली सुरु केली. दोन तीन वर्षातच त्यांनी स्वतंत्र प्रॅक्टिस सुरु केली आणि ऑफिस घरातच ठेवलं. त्यामुळे आपसुकच आम्ही कुठल्याही अधोगतीपासून वाचलो हे नक्की. वय वाढत गेलं आणि मग किशोर, इंद्रजाल कॉमिक्स हे घरी रतीब टाकू लागले. वाचन संस्कृती वाढीला लागली. वय वाढलं आणि मग ना. सी. फडके, भाऊ पाध्ये, दळवी, यांना घरात यायची परवानगी मिळाली. वाचता वाचता वाचा फुटली मग वेगवेगळ्या विषयांवरच गंभीर वाचन सुरु झालं. सत्यकथेत गटांगळ्या खाल्ल्या. पिपांत उंदीर नेमके कशाने मेले ह्याचा सौंदर्यशास्त्रीय शोध घेऊन पाहिला. ओशोंचे 'संभोग से समाधी की ओर ' घरी आणून वाचले आणि वडिलांना वाचायला दिले ! थोडक्यात इतर गोष्टींप्रमाणे वाचनात सुद्धा माझ्यावर वडिलांनी कुठलेही सोवळे ओवळे थोपले नाही.
अशातच इंग्रजी पुस्तके वाचावी असे वाटून गेले. अर्थात माझे इंग्रजी विज्ञानलेले. त्यामुळे ते Thou, Thee, Thy, Thine and Ye मला न पेलवणारे. इंग्रजी अभिनव साहित्य हा विषय मी आजपर्यंत गुगलून देखील काढलेला नाही ! इंग्रजी चित्रपटांमुळे काही पुस्तके वाचाविशी वाटली त्यातले माझी वाचन प्रतिष्ठा वाढवणारे Gone With The Wind हे एकमेव पुस्तक.
अशातच मला पुस्तकांची एक भली मोठी लॉटरी लागली. माझा चित्रकार, मूर्तिकार आणि आर्किटेक्ट भाऊ मुंबईला शिकायला आला. पार्ल्यात कुणीतरी रूमपार्टनर शोधून तो रहात असे. एका पार्टनर जवळ पुस्तकांचं कलेक्शन होतं. तो काही कारणाने ते काढून टाकणार होता.
बंधूंनी ते सुमारे ५० पुस्तकांचं कलेक्शन १०० रुपयात विकत घेऊन पुढील सुट्टीत इंदूरला येताना मला भेट दिलं. त्यातून बाहेर पडले अॅलिस्टर मॅकलीन, इर्विन स्टोन, गुरुनाथ धुरी चे ग्लोरिया , पुशिंची सावित्री, हेरॉल्ड रॉबिन्स, इरविंग वॉल्लेस, इयान फ्लेमिंग, स्पर्शाची पालवी ..... ह्या पुस्तकांनी माझ्यासोबत सुमारे वीस वर्ष उत्तर दक्षिण प्रवास केला. त्यांत भर पडत गेली. बरीचशी पुस्तके खिळखिळी होऊन निसटून गेली, काही वाटून झाली. काही येणार असे सांगून गेली पण वाट चुकली. मला त्याची खंत नाही. ती त्यांचं देणं देऊन गेली.
आज हे सारं आठवायचं कारण १२ ऑक्टोबर. मला वाचायला मदत करणाऱ्या ह्या दोन्ही व्यक्तींच्या आयुष्यातला महत्वाचा दिवस. आज बंधूंचा जन्म दिवस आणि आमच्या वडिलांचा स्मृती दिवस.

गाठोडे

 

आयुष्याची ६ दशके पूर्ण झाली कि खुंटीवर टांगून ठेवलेले गाठोडे खाली घ्यायला हरकत नसते कारण आता त्यात भरण्यासारखे काही नसते. साधारण २१,६०० वेगवेगळ्या रंगीबेरंगी पुरचुंड्या त्यात कोंबलेल्या असतात. त्या पुरचुंड्या आता पुन्हा नजरेखालून घालायला जीव कासावीस होतो. हातात येईल ती पुडी उघडायची. आणि जमेल तितके त्रयस्थ होऊन त्यात जपून ठेवलेल्या भावनेला सामोरे जायचे. कधी कासावीस व्हायचे, कधी हसून मान झटकायची, कधी आत असलेली जळमटे झटकून टाकायची. बघू या किती पुरचुंड्या उघडल्या जातात  ...


पाण्यात वाहत्या, पाय आता 
सावरायचे सांग काय आता 
गाठोडे झाले रिते, तर बरेच आहे 
वाहील वस्त्र मलीन, बरेच आहे ....